“Η Κύπρος και η Ιταλία στην εποχή του Βυζαντίου. Το παράδειγμα της εικόνας του αγίου Νικολάου της Στέγης που συντηρήθηκε στη Ρώμη»

Εθνικό Μουσείο Palazzo Venezia, Ρώμη 23 Ιουνίου-26 Ιουλίου 2009

 

Επιμελητής της έκθεσης

Δρ. Ιωάννης Ηλιάδης (Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄)

 

Συντονίστρια της έκθεσης

Δρ. Maria Giulia Barberini (Εθνικό Μουσείο Palazzo Venezia)

 

Οργάνωση και εκτέλεση

Mario Grompone, Claudio Santangelo

 

 

Επιστημονική επιτροπή:

Claudio Massimo Strinati (Έφορος Ιστορικής, Καλλιτεχνικής και Ανθρωπολογικής Κληρονομιάς και του Μουσειακού Πόλου της Ρώμης), Caterina Bon Valsassina (Διευθύντρια Ανώτερου Ινστιτούτου για τη Συντήρηση και την Αποκατάσταση), Giuseppe Basile (Ιστορικο-καλλιτεχνικός Διευθυντής Ανώτερου Ινστιτούτου για τη Συντήρηση και την Αποκατάσταση), Αντρέας Φυλακτού (Γενικός Διευθυντής Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄), Ιωάννης Ηλιάδης (Διευθυντής Βυζαντινού Μουσείου και Πινακοθήκης Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄), Beatrice Provinciali, Costanza Mora, Albertina Soavi (Διευθυντές Συντήρησης -ΑΙΣΑ, Εργαστήριο Έργων Τέχνης σε Ξύλο).

 

Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Πάσης Κύπρου και Νέας Ιουστινιανής κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄. Κύριος χορηγός της έκθεσης είναι η Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου, το Υπουργείο Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας μέσω της Επιτροπής Διαφώτισης και της πρεσβείας της Κύπρου στη Ρώμη και ο Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού.

Τα εγκαίνια θα τελεσθούν την  Τρίτη 23 Ιουνίου 2009 από την πρέσβειρα της Κύπρου στη Ρώμη κ. Αθηνά Μαυρονικόλα, η οποία θα παραθέσει δεξίωση προς τιμήν όλων των προσκεκλημένων.

 

Σκοπός της έκθεσης Η Κύπρος και η Ιταλία στην εποχή του Βυζαντίου. Το παράδειγμα της εικόνας του αγίου Νικολάου της Στέγης που συντηρήθηκε στη Ρώμη είναι να αναδειχθούν οι καλλιτεχνικοί δεσμοί μεταξύ Κύπρου και Ιταλίας κατά την εποχή του Βυζαντίου, αλλά και αργότερα. Αφορμή για την έκθεση αυτή αποτελεί η μεγάλων διαστάσεων εικόνα του αγίου Νικολάου της Στέγης που συντηρήθηκε πρόσφατα από το ιταλικό κρατικό ινστιτούτο συντήρησης (ΑΙΣΑ) της Ρώμης, που έδωσε την ευκαιρία για μια εις βάθους ανάλυση της τεχνικής της κατασκευής της εικόνας αυτής που χρονολογείται στο τέλος του 13^ου αιώνα.

Η εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ που προέρχεται από τον ομώνυμο ναό στην Κακοπετριά απεικονίζει τον άγιο με σκηνές από το βίο του και δωρητές ένα σταυροφόρο ιππότη με την οικογένειά του. Το έργο, προϊόν ενός πολυπολιτισμικού περιβάλλοντος που δημιουργείται στο νησί κατά τη Φραγκοκρατία (1191-1489) και τη Βενετοκρατία (1489-1571), αντανακλά την νέα κατάσταση με την εγκατάσταση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και των Ταγμάτων της και την συμβίωση των Κυπρίων με Φράγκους ιππότες και δυτικούς έμπορους, καθώς επίσης με  πρόσφυγες από την Ανατολή,  την ένταξή τους στην κυπριακή κοινωνία, όπως αποδεικνύεται με τη χορηγία εικόνων από δυτικούς ευγενείς  για εικόνες, οι οποίες αποδίδονται σύμφωνα με την ορθόδοξη εικονογραφία. Το φραγκικό βασίλειο της Κύπρου με την πλούσια βυζαντινή κληρονομιά του και την ασφάλεια που παρείχε η θάλασσα που το περιβάλλει, εν αντιθέσει με τα άλλα σταυροφορικά κρατίδια που βρίσκονταν κάτω από συνεχή πίεση από τους Άραβες, κατέστη καταφύγιο ιερωμένων και κληρικών και σημαντικό καλλιτεχνικό κέντρο της εποχής με τη λειτουργία τοπικών εργαστηρίων για τη μαζική παραγωγή εικόνων για τους προσκυνητές των Αγίων Τόπων, ιδίως μετά την πτώση της Άκρας και την έξωση των Σταυροφόρων από τους Αγίους Τόπους. Οι αλληλεπιδράσεις που παρατηρούνται στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον της Κύπρου είναι εμφανείς και στην τέχνη που αποκτά ένα ιδιαίτερο ύφος γνωστό ως «maniera Cypria». Αυτή εμπλουτίζει το κοσμοπολίτικο περιβάλλον έργων τέχνης του 13^ου αιώνα σε δευτερεύοντα σημεία της σύνθεσης από την εικονογραφία είτε της Ανατολής, είτε της Δύσης. Εισάγεται στην τέχνη, την περίοδο αυτή από τη Δύση, η τεχνική  της pastiglia για τη δημιουργία έξεργων διακοσμήσεων προς αντικατάσταση των μεταλλικών επενδύσεων των εικόνων.

Οι   μεγάλων διαστάσεων εικόνες   του   Αγίου  Νικολάου  της  Στέγης   με   σκηνές από το βίο του aγίου από την ομώνυμη εκκλησία στην Κακοπετριά και της Ένθρονης Παναγίας με καρμηλίτες μοναχούς και σκηνές από τα θαύματά της από τον ναό του Αγίου Κασσιανού Λευκωσίας, και οι δύο στο Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας, μαρτυρούν την ύπαρξη στην Κύπρο εργαστηρίων που ζωγράφιζαν εικόνες τόσο για Ορθόδοξους, όσο και για Ρωμαιοκαθολικούς.  Η εικόνα του Αγίου Νικολάου της Στέγης είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: Το άλογο με τα οικόσημα και ο γονυπετής σιδερόφραχτος ιππότης  με  το βασιλικό αετό της Δύσεως βρίσκουν εικονογραφικά παράλληλα σε σταυροφορικά χειρόγραφα. Πιθανόν η εικόνα να απεικονίζει ιππότη που έφτασε στην Κύπρο μετά την πτώση της Άκρας (1291). Όπως διαφαίνεται, ένας κύριος δίαυλος εξάπλωσης της συγκεκριμένης ιδιάζουσας «κυπριακής» τεχνοτροπίας στη Δύση είναι Δυτικοί καλλιτέχνες, οι οποίοι έχουν εργαστεί σε κυπριακά εργαστήρια και μεταφέρουν τη νέα τεχνοτροπία από την Κύπρο και τα υπόλοιπα μεγάλα κέντρα της Mέσης Ανατολής, στη Νότια Ιταλία, όπως δείχνει το παράδειγμα της κρύπτης του Αγίου Βίτου στην Gravina της Απουλίας.

Για το σκοπό αυτό την εικόνα του Αγίου Νικολάου της Στέγης πλαισιώνουν έργα που βρίσκονται σε τρία Εθνικά Μουσεία του Mουσειακού Πόλου της πόλης της Ρώμης  (Palazzo Venezia, Palazzo Barberini, Palazzo Corsini) και σχετίζονται με το Βυζάντιο ή έχουν επηρεαστεί από αυτό. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η εικόνα της Παναγίας Αγιοσορείτισσας στο Palazzo Corsini, το τρίπτυχο από ελεφαντοστό Casanatense και το γαμήλιο κιβωτίδιο με σκηνές από το βίο του Δαυΐδ στο Palazzo Venezia. Ιταλοί καλλιτέχνες εμπνευσμένοι από το Βυζάντιο άνοιξαν το δρόμο την Αναγέννηση όπως λ.χ. oι Paolo Veneziano,  Baronzio, Giovanni da Rimini, Beato Angelico κ.ά.

Η διαδρομή που δημιουργείται στα τρία Μουσεία του Μουσειακού Πόλου της Ρώμης δεν περιορίζεται μόνο σε έργα ζωγραφικής και μικροτεχνίας, αλλά περιλαμβάνει και γλυπτά από την πλούσια συλλογή του Palazzo Venezia, ανάμεσα στα οποία έχουν εντοπισθεί πιθανά βυζαντινά γλυπτά. Η διαδρομή ολοκληρώνεται με έργα μετά την πτώση του Βυζαντίου που δημιουργούνται από Έλληνες στην Ιταλία, όπως τα Εισόδια της Θεοτόκου και δύο πίνακες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου του γνωστού El Greco.

 

Στο πλαίσιο της έκθεσης θα κυκλοφορήσει πολυτελής κατάλογος με τα ακόλουθα περιεχόμενα:

Κεφάλαιο 1

Η τέχνη στην Κύπρο και στην Ιταλία την εποχή του Βυζαντίου

24 - 37 Ιστορία και τέχνη της Βυζαντινής Κύπρου (4ος-12ος αιώνας)

 (Χαράλαμπος Γ. Χοτζάκογλου)

 38 - 51 Οι βυζαντινές επιδράσεις και η πρόσληψή τους στην τέχνη της Ιταλίας

(Silvia Pedone)

52 -67 Η κυπριακή ζωγραφική και οι σχέσεις της με την τέχνη της Ιταλίας κατά τη

Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία (1191-1571)

(Ιωάννης Α. Ηλιάδης)

Κεφάλαιο 2α

O άγιος Νικόλαος και η Κύπρος

70 - 89 O άγιος Νικόλαος στη λατρεία και την τέχνη της Κύπρου

(Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος)

90 - 97 Η εικόνα του αγίου Νικολάου της Στέγης

(Ιωάννης Α. Ηλιάδης)

Κεφάλαιο 2β

H συντήρηση της εικόνας του αγίου Νικολάου της Στέγης

100 - 105 Συμπληρώνοντας τα κενά. Μια ενοποιός προσέγγιση υπό το φως της θεωρίας

του Cesare Brandi (Giuseppe Basile)

106 - 125 Η τεχνική εκτέλεσης και η συντήρηση της εικόνας

(Beatrice Provinciali, Costanza Mora, Albertina Soavi)

126 - 127 Αναλύσεις ταυτοποίησης του ξύλινου υποστρώματος

(Gianfranco Priori)

128 - 133 Δενδροχρονολογική ανάλυση της εικόνας του αγίου Νικολάου της Στέγης

από τη νήσο Κύπρο

(Manuela Romagnoli, Mara Sarlatto)

134 - 137 Ραδιογραφική έρευνα

(Pietro Moioli, Claudio Seccaroni)

138 - 151 Μηχανική έρευνα: περιγραφή της βάσης

(Mauro Torre)

152 - 153 Η εξέταση της περγαμηνής

(Anna Di Majo)

154 - 157 Βιολογικές έρευνες στην υφασμάτινη βάση

(Maria Rita Giuliani)

158 - 177 Η διπλή επίστρωση και η χρήση της περγαμηνής

(Beatrice Provinciali, Claudio Seccaroni)

178 - 179 Διαγνωστική με οπτική τεχνική για εικόνες: Φωτογραφία φθορισμού UV

(Fabio Aramini, Anna Biazzo, Mauro Torre)

180 - 183 Διαγνωστική με οπτική τεχνική για εικόνες:

Υπέρυθρη φωτογραφία με “ψευδές χρώμα”

(Fabio Aramini, Anna Biazzo, Mauro Torre)

184 - 187 Αποτύπωση του χρώματος: φασματομετρία και χρωματομετρία της εικόνας

(Fabio Aramini)

188 - 191 Διαγνωστική με οπτική τεχνική για εικόνες: υπέρυθρη ρεφλεκτογραφία IR

(Fabio Aramini)

192 - 205 Χημικές αναλύσεις σε υλικά ζωγραφικής και μεταλλικά φύλλα

(Fabio Talarico, Giancarlo Sidoti, Domenico Artioli)

206 - 207 Σάρωση με χρήση τρισδιάστατου ανιχνευτή laser

(Ferdinardo Provera, Giorgio Accardo)

208 - 217 Απολύμανση, μεταφορά και έκθεση της εικόνας.

Μικροκλιματικοί έλεγχοι και μηχανικές εντάσεις

(Elisabetta Giani, Massimo Corsetti)

Κεφάλαιο 3

Αντανακλάσεις της βυζαντινής τέχνης στην Ιταλία. Έργα στα Εθνικά Μουσεία της Ρώμης: Palazzo Venezia, Palazzo Barberini, Palazzo Corsini. Μια διδακτική διαδρομή

220 - 323 Κατάλογος των έργων

Γενική Βιβλιογραφία